Φιλάνθη Οικονομάκου
Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια Msc, Phd
Η αντιξοότητα, το στρες και το τραύμα αποτελούν αναπόφευκτες εμπειρίες της ζωής. Εκτιμάται ότι οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους τουλάχιστον ένα τραυματικό γεγονός, δηλαδή ένα γεγονός που είναι βίαιο, απειλητικό για τη ζωή ή έξω από το εύρος της φυσιολογικής ανθρώπινης εμπειρίας.
Πέρα από τα τραυματικά γεγονότα, ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι βιώνουν σημαντικές δυσχέρειες και αρνητικά γεγονότα ζωής όπως ο χωρισμός, η απώλεια της εργασίας ή η απώλεια αγαπημένων προσώπων.
Επιπλέον, πολλά άτομα ζουν ή μεγαλώνουν σε χρόνιες συνθήκες αντιξοότητας όπως είναι η οικονομική δυσχέρεια, η βία και η κακοποίηση, η ψυχική ασθένεια μέλους της οικογένειας, αλλά και το καθημερινό στρες. Εμπειρίες όπως αυτές, ίσως να μη θεωρούνται ακραία τραυματικές, μπορεί όμως να είναι ιδιαίτερα επαχθείς για το άτομο και να έχουν σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο της σωματικής και ψυχικής του υγείας.
Όλοι οι άνθρωποι δεν αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο απέναντι στις τραυματικές εμπειρίες, τα αρνητικά γεγονότα ζωής και την αντιξοότητα. Ορισμένοι βιώνουν οξύ στρες από το οποίο καταφέρνουν να ανακάμψουν σχετικά γρήγορα, ενώ οι άλλοι μπορεί να αναπτύξουν σοβαρά, χρόνια ψυχοπαθολογικά συμπτώματα.
Η Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία, η ικανότητα, ή το αποτέλεσμα της επιτυχούς προσαρμογής παρά την ύπαρξη δύσκολων ή απειλητικών συνθηκών.
Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν αποτελεί ένα σταθερό χαρακτηριστικό αλλά αντίθετα μια διαδικασία που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Η ψυχική ανθεκτικότητα και η ευρωστία του εγώ δεν είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, όπως πολλοί λανθασμένα πιστεύουν.
Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά και ποιοι είναι οι μηχανισμοί που προστατεύουν τα άτομα από το τραύμα και την αντιξοότητα και πώς καλείται η ψυχοθεραπεία, καλλιεργώντας τα αυτά τα χαρακτηριστικά και τους μηχανισμούς, να συμβάλει στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Κεντρική αναδεικνύεται η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και της κοινωνικής στήριξης. Οι σχέσεις που έχουν ή δημιουργούν τα άτομα φαίνεται ότι επιτελούν μια σειρά από βασικές λειτουργίες που τα βοηθούν να αλλάξουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τις στρεσογόνες εμπειρίες αλλά και να αντιδράσουν με λειτουργικότερους τρόπους σε αυτές.
Επίσης, η σχέση με τον εαυτό του και κυρίως οι αντιλήψεις που έχει το άτομο για το ίδιο του τον εαυτό. Ένα καλό επίπεδο αυτογνωσίας, η αυξημένη αυτοεκτίμηση, ο αυτοσεβασμός και η πίστη στην προσωπική αξία προστατεύουν αποτελεσματικά τα άτομα από τις αρνητικές επιπτώσεις εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών όπως είναι μεταξύ άλλων, η ψυχική ασθένεια των γονιών, η απουσία στέγης, ο πόλεμος ή η κακοποίηση στην παιδική ηλικία.
Ακόμη η πίστη των ατόμων σχετικά με τη δυνατότητά τους να ελέγχουν τα ίδια τις συνθήκες της ζωής τους, δηλαδή η εσωτερική εστία ελέγχου αποτελεί βασικό προστατευτικό παράγοντα απέναντι στην αντιξοότητα και στο τραύμα. Επίσης, το ίδιο ισχύει και για τις πεποιθήσεις τους ως προς την ικανότητα τους να διαχειρίζονται τις τραυματικές εμπειρίες και τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν, δηλαδή οι αντιλήψεις για την αυτοαποτελεσματικότητά τους.
Ένας άλλος σημαντικός προστατευτικός μηχανισμός αφορά στον τρόπο που τα άτομα, ερμηνεύουν και νοηματοδοτούν τις δυσχερείς ή τραυματικές εμπειρίες που βιώνουν. Όταν ένα άτομο καταφέρει να επεξεργαστεί τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά μια τραυματική εμπειρία και καταλήξει σε κάποια μορφή κατασκευασμένου νοήματος, τότε έχει βρεθεί ότι έχει καλύτερη προσαρμογή σε αυτήν. Και πώς γίνεται αυτό; Με το να κατανοεί την εμπειρία, το να βρει κάποιο όφελος σε αυτήν, με το να αναθεωρήσει τον τρόπο που ορίζει κανείς τον εαυτό του, με το να αποδεχτεί την τραυματική εμπειρία και να προχωρήσει σε μια μετατραυματική ανάπτυξη.
Επίσης το άτομο θα πρέπει να μάθει να διαχειρίζεται τα συναισθήματα που προκύπτουν από την τραυματική εμπειρία και αντιξοότητα. Η ικανότητα αποτελεσματικής συναισθηματικής ρύθμισης, τόσο με την έννοια της αποδοχής, ανοχής και της τροποποίησης των αρνητικών συναισθημάτων, όσο και με την έννοια της δημιουργίας, διατήρησης και ενίσχυσης των θετικών συναισθημάτων συμβάλλει σημαντικά στην ψυχική ανθεκτικότητα.
Τέλος, το είδος των σκέψεων και των συμπεριφορών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να διαχειριστούν τις στρεσογόνες εμπειρίες, δηλαδή οι στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποιούν έχει διαφορική επίδραση στην ψυχική τους ανθεκτικότητα. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι οι ενεργητικές στρατηγικές αντιμετώπισης, εκείνες που βασίζονται στην προσέγγιση της στρεσογόνου εμπειρίας και εστιάζουν στο πρόβλημα σχετίζονται θετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα.
Τα οφέλη της ψυχοθεραπείας
Οι ψυχοθεραπευόμενοι γνωρίζουν και κατανοούν περισσότερο τον εαυτό τους, ενισχύεται η αυτοεκτίμηση και η αυτοαποτελεσματικότητά τους, νιώθουν ότι έχουν δύναμη και μπορούν να ελέγξουν τον εαυτό τους, τα συναισθήματά τους και το περιβάλλον τους, αισθάνονται περισσότερο ικανοί να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους, βιώνουν αλλαγές στον τρόπο σκέψης και δράσης ενώ βελτιώνονται οι διαπροσωπικές τους δεξιότητες και αλλάζουν οι σχέσεις με τους άλλους.
Η ψυχοθεραπεία αποτελεί βασικό παράγοντα που ασχολείται με την ψυχική επούλωση, την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών και τη βελτίωση της λειτουργικότητας και του ευ ζειν των ανθρώπων. Εάν η αντιξοότητα και το τραύμα αποτελούν δυνάμεις διάλυσης, η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως διαδικασία σύνδεσης και δόμησης μέσα από την οποία δίνεται στο άτομο η δυνατότητα να ανασυνταχθεί.
Η ψυχοθεραπεία παίζει βασικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από τις δυσχερείς εμπειρίες και βοηθά τα άτομα να ανακάμψουν από τις επιπτώσεις αυτών των εμπειριών και να αναπτύξουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα.
