Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΑ ΜΙΚΡΑ ΠΑΙΔΙΑ

Οικονομάκου Φιλάνθη,

Kλινική Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια, MSc, PHd 

Ο τρόπος που ένα παιδί αντιδρά στο θάνατο σχετίζεται με:

• την ηλικία
• τον τρόπο που κατανοεί το θάνατο
• τις προηγούμενες σχέσεις με τον εκλιπόντα
• το πόσο είναι προετοιμασμένο
• τον τρόπο που ο εναπομείνας γονέας αντιμετωπίζει το δικό του θρήνο

Υπάρχουν πολλές αντιθέσεις μεταξύ των ειδικών ως προς τη σύλληψη της έννοιας του θανάτου από το μικρό παιδί. Όμως οι περισσότεροι τη θεωρούν βασική προϋπόθεση για την έναρξη της διαδικασίας του θρήνου.

Υποστηρίζει ότι ο πολιτιστικός παράγοντας είναι αυτός που κρίνει συνήθως, αν ένα παιδί θα κατανοήσει τη μη αναστρεψιμότητα του θανάτου, πριν από την ηλικία των έξι ετών.

Κυρίαρχο ρόλο στην αντίληψη κάθε παιδιού για το θάνατο, παίζουν αυτά που θα του πουν οι γονείς του σε προηγούμενες περιστάσεις, π.χ. στις ερωτήσεις που αφορούν στα νεκρά ζώα. Τότε μπορούν να τεθούν θέματα, όπως η μη αναστρεψιμότητα και η οικουμενικότητα του φαινομένου και τα φυσιολογικά συναισθήματα λύπης που προκαλούνται σε όλους από ένα θάνατο. Άλλα κρίσιμα σημεία στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου είναι:

• Η διάκριση ανάμεσα σε φυσιολογικό και πνευματικό θάνατο.
• Τα λεκτικά σχήματα που χρησιμοποιούν οι ενήλικες για να περιγράψουν το συμβάν της απώλειας.

Οι μεταφορικές φράσεις που δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, μπορεί να κάνουν ένα παιδί να παρανοήσει τη φύση του γεγονότος και να μην αντιληφθεί τι ακριβώς έχει συμβεί, π.χ. «κοιμήθηκε», «πήγε στον ουρανό», «τον πήρε ο Θεός κοντά του».

Ο Furman (1983) υποστηρίζει ότι η αντίληψη του θανάτου δεν είναι τελείως απομακρυσμένη από τη ζωή ενός παιδιού. Ως καθημερινά, συνηθισμένα παραδείγματα αναφέρει τα σκοτωμένα έντομα μέσα στο χώρο του σπιτιού, τα ζώα που έχουν χτυπηθεί από αυτοκίνητα και βρίσκονται νεκρά πάνω στους δρόμους,  τις κηδείες, τα νεκροταφεία, τους θανάτους παππούδων ή γιαγιάδων και τέλος, τις ειδήσεις θανάτου που αναγγέλλονται καθημερινά από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση. Βασικό στοιχείο για την κατανόηση της έννοιας του θανάτου, είναι η γνώση των παύσης των φυσικών λειτουργιών. Ο Furman τονίζει πως τα παιδιά έχουν ανάγκη να γνωρίζουν:

• την αιτία
• τις συνθήκες του θανάτου, καθώς και
• τις διαδικασίες που ακολουθούνται μετά το θάνατο για το σώμα του νεκρού

Όλα αυτά, αλλά και οι επισκέψεις που μπορεί να κάνει η οικογένεια στον τάφο αργότερα, βοηθούν στην κατανόηση της πραγματικότητας του θανάτου.

Οι Baker, Sedney και Gross (1983) μιλούν για σειρά ψυχολογικών «καθηκόντων Θρήνου» που βοηθούν τα μικρά παιδιά να αντιμετωπίσουν το τραυματικό γεγονός. Τα χωρίζουν σε 3 κατηγορίες και τα συσχετίζουν με:

Πρώιμα καθήκοντα:

• Την κατανόηση του γεγονότος της απώλειας.
• Τη δημιουργία αισθήματος ασφάλειας του ίδιου του παιδιού και της υπόλοιπης οικογένειάς του.

Καθήκοντα μέσης φάσης:

• Την αποδοχή και συναισθηματική κατανόηση της πραγματικότητας της απώλειας.
• Την επανεκτίμηση της σχέσης με το αγαπημένο εκλιπόν πρόσωπο.
• Την αντιμετώπιση του ψυχολογικού πόνου εξαιτίας της συνειδητοποίησης της απώλειας.

Τελικά καθήκοντα:

• Την αναδιοργάνωση της αίσθησης που έχει το παιδί για την ταυτότητά του και των σημαντικών σχέσεων στη ζωή του.

Η έννοια των καθηκόντων Θρήνου πρέπει να λαμβάνει υπόψη της το γνωστικό επίπεδο του κάθε παιδιού. Είναι πολύ σημαντικό λόγω των περιορισμένων γνωστικών κατακτήσεων των μικρότερων παιδιών, να υπάρχει η δυνατότητα για παροχή πληροφοριών από τους ενήλικες. Στις περιπτώσεις που τους λείπουν πληροφορίες, τα μικρά παιδιά θα καλύψουν το κενό χρησιμοποιώντας τη φαντασία τους, προκειμένου να σχηματίσουν μια πλήρη αντιληπτική εικόνα για το γεγονός της απώλειας. Τέλος, η πλήρης κατανόηση της κατάστασης, για τα μικρότερα παιδιά, επέρχεται μετά από χρόνια, σταδιακά και παράλληλα με την εξελικτική τους ωρίμανση.

Μελέτες για τον τρόπο που εξελίσσεται η έννοια του Θανάτου στην
παιδική ηλικία έδειξαν ότι τα περισσότερα παιδιά έχουν αναπτύξει, ήδη από τα πέντε τους χρόνια, τις περισσότερες από τις έννοιες μονιμότητας, αμετάκλητου και καθολικότητας, έννοιες απαραίτητες για την κατανόηση του θανάτου. Λόγω του εγωκεντρισμού τους και της ανιμιστικής θεώρησης που έχουν για τον κόσμο, τα παιδιά έχουν την τάση να πιστεύουν ότι εκείνα προκάλεσαν το γεγονός, αν το έχουν επιθυμήσει ή αν έχουν κάνει κάτι κακό, για το οποίο πιστεύουν ότι πρέπει να τιμωρηθούν.

Η Raimbault (1978) υποστηρίζει ότι είναι σωστό να μιλάμε για πένθος γύρω στους δεκαοκτώ μήνες με δύο χρόνια, με την απόκτηση και την κατάκτηση ομιλίας και τις προόδους της συμβολοποίησης. «Το παιδί που δεν μιλάει δε γνωρίζει το θάνατο, γνωρίζει απλώς την απουσία».